Het is misschien wel de grootste verdienste van Mark Rutte: onder zijn leiderschap kwam het kapitalisme hevig onder vuur te liggen.

Het was een opmerkelijk moment, vorige maand in het Utrechtse muziekcentrum Tivoli. ‘Wie van jullie is boos op het kapitalisme?’ vroeg de presentator aan de stampvolle grote zaal. Joelend stak vrijwel iedereen een hand op. Wie kort van geheugen is, vindt dit misschien helemaal niet opmerkelijk. Het ging immers om publiek dat gekomen was voor de linkse Amerikaanse senator Bernie Sanders, ter gelegenheid van zijn nieuwe boek Het is oké om kwaad te zijn op het kapitalisme. En nog op uitnodiging van GroenLinks-PvdA ook, dus logisch al die handen.

Maar hoe kort is het nog maar geleden dat je het woord ‘kapitalisme’ in Nederland eigenlijk niet in de mond mocht nemen, ook niet bij een dergelijk publiek? Zelfs de SP had het tot voor kort liever over neoliberalisme. Een woord dat trouwens evengoed lange tijd not done was in het publieke debat: rechts durfde zijn eigen beleid niet zo te noemen, links vond het tot een paar jaren geleden te plat om rechts als ‘neoliberaal’ te betitelen. Dus bleef het in Nederland lang bij het woord ‘marktwerking’. Heel anders dan in het Engelse taalgebied, waar zowel fans als critici het kapitalisme-beestje graag bij de naam noemen. The Corruption of Capitalism of juist Leadership Principles for the Next Era of Capitalism, om maar een paar boektitels te noemen. Nederlandse vertalingen kregen dan vaak een titel zonder het woord kapitalisme.

Misschien komt het doordat ons lang is aangepraat dat we in Nederland allemáál kapitalist zijn. De vereniging van effectenbezitters laat geen gelegenheid voorbijgaan om het te benadrukken: er zijn hier maar liefst 1,9 miljoen mensen die beleggen. Voeg daarbij de huiseigenaren die hun bezit uitbaten via Airbnb of een huis kochten om te verhuren, en het aantal ‘kapitalisten’ stijgt nog verder. De echte klapper is natuurlijk het pensioenstelsel. Daardoor heeft ‘iedereen’ toch belang bij de aandelenkoersen? Bedrijven benadrukken dat maar al te graag. ‘Onze aandeelhouders zijn voor het overgrote deel de gepensioneerden’, sprak Unilever-topman Alan Jope begin dit jaar bij de presentatie van de jaarcijfers van het bedrijf (nettowinst 7,64 miljard euro).

Lang was ‘u heeft er zelf belang bij’ of ‘u doet er allemaal aan mee’ een doeltreffende manier om kritiek op aandeelhouderswinsten en financiële handel te smoren. Dat ‘meedoen’ werd, onder het veelbelovende motto van volkskapitalisme, van harte aangemoedigd. En bepaald niet alleen door het rechterdeel van het politieke spectrum. Het was PvdA-leider Wim Kok die, in zijn hoedanigheid als minister van Financiën, het Nederlandse volk bij de beursgang van het voormalige staatsbedrijf kpn in 1994 een korting van 2,50 gulden per aandeel gaf. Kok geloofde er heilig in dat dankzij aandelenbezit en eigen woningbezit de welvaart zich vanzelf zou spreiden. Maar liefst tweehonderdduizend mensen hapten toe. Van het volkskapitalisme werd na het klappen van de internetbubbel in 2001 weinig meer vernomen. Maar het idee dat het kapitalisme van en voor iedereen is – iedereen belanghebbend, medeplichtig, medeschuldig – hield lang stand.

Die tijd lijkt nu voorbij. Het K-woord is niet langer taboe en de kritiek op het kapitalisme zwelt aan. ‘Wij willen in Europees verband onze economie en werkgelegenheid beschermen tegen de uitwassen van het roekeloze kapitalisme’, staat in het verkiezingsprogramma van het cda. ‘We zijn doorgeschoten in een neoliberaal model waarin het rendement van aandeelhouders allesbepalend lijkt te zijn’, schrijft Pieter Omtzigts Nieuw Sociaal Contract. ‘Onze groene en sociale idealen hebben een gezamenlijke vijand: het doorgeslagen kapitalisme’, sprak Jesse Klaver bij de gezamenlijke aftrap van PvdA en GroenLinks voor de Statenverkiezingen begin dit jaar. En vakbond fnv richt zich sinds een paar jaar naast arbeid óók op het doorgronden van het kapitaal.

Veel is natuurlijk te danken aan het werk van Thomas Piketty. Want als het eenmaal gaat over kapitaal en de invloed daarvan op ongelijkheid, is het nog maar een kleine stap om het systeem dat het kapitaal in de watten legt ‘kapitalisme’ te noemen. Maar onderschat ook de invloed niet van Mark Rutte. Juist door blind te zijn voor de veranderende tijdgeest werd hij de blaasbalg voor het antikapitalistische vuur. Zelden was een voorstel zo omstreden als Rutte’s wens om de dividendbelasting af te schaffen. Over kantelpunten gesproken.

‘Je haat geen maandag, je haat kapitalisme’ zingt, nee schreeuwt de band Hang Youth sinds een paar jaar op festivals, in popzalen en op demonstraties. (‘Wat als ik zeg, waar we boos op zijn heeft een naam? Dat heet het grootkapitaal.’) Want hoeveel kleine beleggers of Airbnb-verhuurders er in Nederland ook zijn, en hoe hard Unilevers Alan Jope ook probeert de miljardenwinst schoon te wassen door het aanroepen van gepensioneerden, we zijn niet met bijna achttien miljoen kapitalisten. Daarvoor zijn namelijk de cijfers te scheef.

Neem de redenering dat ‘iedereen’ profiteert via de pensioenfondsen. Inderdaad wordt ongeveer een kwart van het pensioenvermogen belegd in aandelen. Maar dat betekent niet dat de winsten van bedrijven als asml, Shell, Unilever en Ahold ‘dus’ terechtkomen bij de pensioenfondsen. De economieredactie van de nos zocht het begin dit jaar uit. Nog geen half procent van de aandelen van deze grote winstmakers is in handen van pensioenfondsen. Een kleine groep welgestelde particulieren heeft maar liefst zeven keer zoveel aandelen in die bedrijven als de pensioenfondsen, stelden de onderzoekers vast. En dat geldt niet alleen bij de onderzochte bedrijven: pensioenfondsen zijn overal maar een relatief kleine belanghebbende, het overgrote deel van het dividend en andere winstuitkeringen gaat naar een kleine groep vermogende particulieren.

Wat natuurlijk niet wegneemt dat pensioenfondsen zich eens fundamenteel achter de oren zouden moeten krabben over het beleggingsbeleid. In plaats van mensen via hun pensioen tot pseudo-kapitalist te forceren, kan pensioengeld immers ook anders belegd, in nuttige doelen die die nu moeilijk aan financiering kunnen komen, zoals woningcorporaties of de energietransitie. Met hun huidige beleggingsbeleid maken pensioenfondsen vooral een kleine groep particulieren heel erg rijk: alleen al abp en pfzw betaalden in 2021 vier miljard euro aan bonussen voor de fondsmanagers van de private-equityfondsen waar de pensioenfondsen hun geld in beleggen.

En die 1,9 miljoen particuliere beleggers in Nederland, is dat niet hét bewijs dat we ‘allemaal’ meedoen én meeprofiteren? 1,9 miljoen klinkt veel, maar het zegt niets over de verdeling van het aandelenbezit. Om te beginnen belegt maar zeventien procent van de huishoudens (vaak beleggen in één huishouden meerdere mensen). En misschien nog belangrijker: ook onder de huishoudens die wél beleggen zijn de verschillen zeer groot. Het overgrote deel van de aandelen van huishoudens is in handen van vijf procent van de bevolking. De meeste particuliere beleggers zijn slechts kleine kruimelaars.

Logisch, want het vermogen is nu eenmaal zeer scheef verdeeld. Na decennialang een black box geweest te zijn, is de afgelopen jaren iets meer bekend geworden over de vermogensverdeling in Nederland. Afgaande op de recentste cijfers van het cbs bezit tien procent van de huishoudens tachtig procent van het vermogen. Het gaat dan om het particuliere vermogen exclusief de eigen woning – totaal voor Nederland 1150 miljard euro. Van die 1150 miljard zit ruim 900 miljard euro bij tien procent van de huishoudens. Dit is ook de groep die inkomen genereert met vermogen, misschien de eenvoudigste definitie van ‘kapitalist’ zijn. De overige negentig procent van de huishoudens heeft schulden of spaargeld dat op de bank staat – tegen een rente die op geen enkele manier opweegt tegen de inflatie.

Geen achttien miljoen kapitalisten, maar Nederland is wel een door en door kapitalistisch land. De financiële regelgeving en belastingwetgeving zijn hier bij uitstek ingericht op het faciliteren van kapitaalbezitters. Een paar weken geleden werd bekend dat Nederland favoriet is bij multinationals uit de rest van de wereld die winstbelasting willen ontlopen. Zo’n 180 miljard euro, schat het Global Tax Evasion Report, wordt jaarlijks via Nederland weggesluisd. De ngo Tax Justice Network schatte eerder al eens dat landen elders in de wereld jaarlijks zo’n vijftig miljard aan belastinginkomsten missen doordat Nederland een veilige schuilplaats biedt voor bedrijven die hun winst wegsluizen.

De Nederlandse belastingwetgeving is bovendien ook heel gunstig voor zeer vermogende particulieren. Zij betalen hier nog minder belasting over inkomen uit vermogen dan in de Verenigde Staten, aldus het Global Tax Evasion Report. Het gaat in het rapport overigens om belastingcijfers van drie jaar geleden, het ministerie van Financiën verwacht dat het dankzij nieuwe maatregelen inmiddels minder extreem is.

Nederland is, mede dankzij de kapitaalvriendelijke wetgeving en een Zuidas vol fiscale magiërs, een rotonde van kapitaal. Daar hebben de achterliggende kabinetten-Rutte ondanks buitenlandse druk nauwelijks iets aan gedaan. De totale ‘balans’ van Nederland is bijna achttienduizend miljard euro groot. ‘Balans’ is altijd een wat lastig begrip, maar het komt erop neer dat er vanuit Nederland maar liefst achttienduizend miljard euro uitstaat in aandelen, leningen en een keur aan andere financiële instrumenten. Dat heeft maar voor een klein deel te maken met de pensioenfondsen. Pensioenfondsen hebben weliswaar het kapitaal van pakweg 1450 miljard, maar op het geheel van wat er in Nederland aan kapitaal weggezet wordt, is dat toch nog geen tien procent. Vooral bedrijven, zowel de financiële als de niet-financiële, hebben een ongekende hoeveelheid kapitaal uitstaan. Niet dat het netto bezittingen zijn, want ze hebben tegelijkertijd een buitengewoon grote hoeveelheid schulden. Het maakt Nederland, zoals ook al vaak werd geanalyseerd na de financiële crisis van 2008, bij uitstek gevoelig als een of meer van de dominostenen een keer omvallen, al dan niet door de stijgende rente.

Een kapitalistisch land bij uitstek, maar niet bestaande uit 17,93 miljoen kapitalisten. Het afschilderen van iedereen als belanghebbende en mededader van het kapitalisme, doet denken aan de klimaatdiscussie. ‘Heeft u kritiek op ons klimaatbeleid? Maar u vliegt zelf toch ook?’ Maar net als bij klimaat werkt die poging tot jij-bak ook bij het hyperkapitalisme niet meer. ‘Kapitalisme in een notendop: alles schreeuwend duur, megabedrijven zijn spekkoper’, meldde de site van RTL Nieuws na het bekend worden van de halfjaarcijfers van de belangrijkste multinationals, waaronder Akzo, Heineken en Ahold.