Feo, oli, kolo
22 januari 2025
Mirjam de Rijk
Het zijn grote woorden. Woorden die mij, toegegeven, enigszins afschrikken: feodalisme, oligarchie. Hier en daar waren ze de afgelopen jaren al te horen, maar sinds de triomf van Trump en Elon Musk poppen ze werkelijk overal op.
Het gebruik van grote boze woorden: de een raakt erdoor geïnspireerd, alles valt opeens op z’n plek, de ander krijgt juist de neiging tegen te gaan hangen, ‘zo erg kan het toch niet zijn’. Mijn natuurlijke neiging is de tweede. Of je tot de ene of de andere groep behoort, heeft vermoedelijk meer met persoonlijkheid dan met de analyse van de actualiteit te maken.
Als het om het gebruik van dergelijke kwalificaties gaat is er nog een derde positie, een behoorlijk populaire: ‘In de VS is dat van toepassing, daar is het vréselijk – maar hier niet, Europa is het laatste bastion van de beschaving.’ Nou, dat zou ik niet te hard roepen. De pijlsnelle verminking van de democratie in de VS zou eerder aanleiding moeten zijn om de ogen niet langer te sluiten voor de toenemende macht van de überrijken en van grote bedrijven alhier. Want ga maar na.
Om te beginnen is er de chantagemacht. Dreig als bedrijf met je vertrek uit een land of een regio, en de politiek gaat door de knieën. Dat geldt niet alleen voor ASML en Tata, maar ook voor kleine regionale bedrijven.
Het Siamese zusje van de chantagemacht is de lobbymacht, zoals afgelopen herfst weer bleek bij de zorgvuldig opgezette campagne van ‘familiebedrijf’ Bavaria. Het beperken van de belastingvrijstelling voor familiebedrijven ging prompt niet door. De grens tussen uitgekiende politieke lobby en zelf op de stoel van de politiek gaan zitten, zoals Musk nu doet, is dun.
Chantage en lobbymacht worden geholpen door de mythemacht. Mythes over de selfmade man, over bedrijven die nodig zijn om publieke voorzieningen te financieren, over winst die gebruikt wordt voor investeringen, en nog veel meer.
Tegen deze drie vormen van macht kun je, zeker in theorie, je rug als politiek nog rechthouden, maar tegen de juridische macht van bedrijven is de politiek al helemaal niet opgewassen. Met behulp van gewiekste Zuidas-juristen schakelen grote bedrijven de politiek en daarmee de democratie uit. Bijvoorbeeld met het ISDS, het Investor-State Dispute Settlement, dat bedrijven de kans biedt om onwelgevallige wetgeving tegen te houden. Met behulp van nota bene het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) worden er miljardenclaims op tafel gelegd als een politieke meerderheid iets beslist wat bedrijven niet bevalt (sluiting kolencentrales, regels voor vastgoeduitbaters, om er maar een paar te noemen).
En dan is er de opiniemacht. In heel Europa vallen opiniemacht en financiële macht steeds vaker samen. Met een vermogen van twee miljard euro (volgens Quote) is John de Mol natuurlijk geen Musk, maar hij bezit wel SBS6, Veronica, Net 5, SBS9 en tal van radiozenders, waar vrijelijk complottheorieën, haatpraat en andere ondermijning wordt gebezigd.
En ten slotte de opkoopmacht. De schaal van grote bedrijven is inmiddels dusdanig groot dat ze ongeveer iedere concurrent kunnen killen of kapot procederen.
In het feodalisme van de Middeleeuwen moest het volk dansen naar het pijpen van de landeigenaren via een getrapt systeem van landheren. In een oligarchie berust de (regerings)macht bij een heel klein groepje. Grote woorden die uit een ver verleden stammen, gaan per definitie enigszins mank. Maar ze worden niet voor niets plots veel gebruikt. Er zijn grote en beangstigende ontwikkelingen aan de gang – ontwikkelingen waarvan we dachten dat ze definitief tot het verleden behoorden.
Het blijft overigens niet bij feodalisme en oligarchie als de huidige tijd en mogelijke toekomst geduid moeten worden. Diverse onderzoeken naar het effect van erfenissen brachten een ander groot woord in het debat: aristocratie. Het kapitaal, en daarmee de macht, wordt ook in Nederland in toenemende mate doorgegeven van ouders op kind. En ontwikkelingsorganisatie Oxfam gooide er deze week bij het grote jaarlijkse internationale onderzoek naar ongelijkheid nog een andere stevige term in: modern kolonialisme. De financiële stromen van zuid naar noord zijn groter dan ooit.
Misschien komen er nieuwe, preciezere woorden om de huidige tijd te duiden. Tot die tijd helpen de oude – om wakker te worden.